10 Ιουν 2013

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΝΕΡΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΠΑΔΙΩΝ* : Οι τελευταίοι νομάδες κτηνοτρόφοι στη βορειοδυτική Πελοπόννησο (TransHumance in Peloponnese,Greece)


[Πρώτη δημοσίευση: Ελένη Ψυχογιού,  “Οι δρόμοι των νερών και των κοπαδιών: οι τελευταίοι νομάδες κτηνοτρόφοι στη βορειοδυτική Πελοπόννησο”, στο Β. Νιτσιάκος-Χ. Κασίμης (επιμέλεια), Ο ορεινός χώρος της Βαλκανικής. Συγκρότηση και Μετασχηματισμοί, εκδ. Πλέθρον-Δήμος Κόνιτσας, Αθήνα 2000: 163-183 (χωρίς τις φωτογραφίες).  (Φυσικά οι βιβλιογραφικές αναφορές ανάγονται στην εποχή της δημοσίευσης).

Για τους νομάδες και ημινομάδες κτηνοτρόφους στην Ηλεία βλ. και http://psychogiou.blogspot.gr/2017/10/transhumance-in-peloponnesegreece-2.html

Από τους γέροντες συνομιλητές μου που απεβίωσαν αναπόφευκτα εντωμεταξύ, μνημονεύω εδώ όσους η μαρτυρία τους υπήρξε καθοριστική ή/και  καταγράφεται στο παρόν κείμενο, αφού η  απώλεια την καθιστά περισσότερο πολύτιμη και αναντικατάστατη: τα αδέλφια Κώστα, Αργύρη και Παναγιώτα Γκογκάκη, τον Γιώργη Φλίγκο,  τον Κώστα Βαγγελάκο.]

 Ευχαριστώ όλους τους “βλάχους”  συνομιλητές μου για την πρόθυμη συνεργασία και τη θερμή φιλοξενία. Ιδιαίτερα τον γερο-Κώστα Γκογκάκη, τους αδελφούς Σωτήρη και Ηλία Γκογκάκη. Οι φωτογραφίες. παραχωρήθηκαν ευγενικά για αντιγραφή από τους γερο-Κώστα Γκογκάκη, τον  Σωτήρη Γκογκάκη, την Μαρία Ηλία Φλίγκου-Ντούγκα και αναπαράχθηκαν φωτογραφικά επιτόπου και σκαναρίστηκαν από τη γράφουσα.
  Το κείμενο αποτελεί μέρος της εκτεταμένης έρευνας για τουυς νομάδες και ημι-νομάδες της ΒΔ Πελοποννήσου που πραγματοποίησα στο πλαίσιο της δουλειάς μου στο ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών από το 1993 έως το 1997.  Θεωρώ πολύ σημαντικό να συμπεριλάβω εδώ τις παλιές φωτογραφίες, που δενυπάρχουν στην πρύτη δημοσίευυση, γιατί δίνουν «πρόσωπο» στα ονόματα των  πινάκων της Α. Χατζημιχάλη για τους Μωραΐτες ποιμένες, ενώ καθιστούν  αδιάψευστες τις μαρτυρίες της (στις λεζάντες, δίπλα στα πρόσωπα που αναφέρει η Χατζημιχάλη μπαίνει ο πίνακας και ο αύξων αριθμός του ονόματός του σε αυτόν). Πέραν αυτού, γιατί μαζί με τις πιο πρόσφατες δικές τους αλλά και αυτές που τράβηξα εγώ κατά την έρευνα, δίνουν ένα πολύτιμο πλήθος εθνογραφικών πληροφοριών: για τα χειμερινά και θερινά  λιβάδια, την ποιμενική ζωή, τη συμμετοχή των −απομονωμένων από το κύριο σώμα των νομάδων ποιμένων− Μοραϊτών νομάδων κτηνοτρόφων στην οικονομική και κοινωνική ζωή των τόπων που τους φιλοξενούν (πανηγύρια, οικισμοί κλπ), τις μετακινήσεις, τη συγγένεια, την ιεραρχία, τις κατά φύλα και ηλικία  διακρίσεις, τη συνύπαρξη παραδοσιακών και νεωτερικών στοιχείων στο πλαίσιο της συνεχούς πολιτισμικής εξέλιξης (κατοικία, ενδυμασία, επαγγέλματα, επιτηδεύματα, τέχνες, τεχνικές) και άλλα.






Οι δύο τοπικοί πόλοι της μεταβατικής κτηνοτροφίας στη ΒΔ  Ηλεία:

Πάνω: η λεκάνη του Φενεού Κορινθίας, όπως φαίνεται από το καλοκαιρινό λιβάδι της  "Γκιώνας" του Χελμού (φωτ. Ελένη Ψυχογιού, Σεπτ. 1995)
Κάτω: ο κάμπος της ΒΔ Ηλείας με το κάστρο Χλεμούτσι και το Ιόνιο Πέλαγος στο βάθος, όπως φαίνεται από τα Κοτσανέικα χειμαδιά, στα Βραχνέικα Λεχαινών (φωτ. Ε.Ψ., Αύγ. 1996).



"…  “Νομός”  είναι η ελληνική λέξη για το βοσκοτόπι και ο «νομάδας» είναι ο αρχηγός ή ο Γέροντας  ενός κλαν που προΐσταται του καταμερισμού των νομών [των βοσκών-βοσκημάτων]. Έτσι η λέξη «νομός» έφτασε να σημαίνει «δίκαιη διανομή», «αυτό που ορίζεται από το έθιμο» κι επομένως η βάση όλου του δυτικού δικαίου.

Το ρήμα νέμειν –«βόσκω», «οδηγώ στη βοσκή», «περιφέρομαι» ή «απλώνομαι»– έχει και δεύτερη έννοια, που φτάνει πίσω στον Όμηρο: «μοιράζω», «κατανέμω», ή «απονέμω»- ιδιαίτερα γη, τιμή, κρέας ή ποτό. Νέμεση είναι η «απονομή δικαιοσύνης».  Νόμισμα σημαίνει «τρέχον χρήμα», απ’ όπου η «νομισματολογία»…"
(Μπρους Τσάτουιν,  1990, Τα μονοπάτια των τραγουδιών, μετάφραση Σοφία Φιλέρη, Χατζηνικολής, Αθήνα, σ. 229).


Όταν μιλάμε για νομαδικούς ποιμενικούς πληθυσμούς, ο νους μας πηγαίνει στο χώρο της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Την Ήπειρο, τη Θράκη, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, τη Στερεά, για να περιοριστούμε μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους, αφού αυτοί είναι κατεξοχήν οι χώροι που εξέθρεψαν διαχρονικά στα βουνά και τους κάμπους τους εκατομμύρια γιδοπρόβατα και οικογένειες νομάδων ή ημινομάδων μεταβατικών κτηνοτρόφων και έγιναν κοιτίδα της ζωής και του πολιτισμού τους. Πάντα ωστόσο υπήρξαν οικολογικοί, ιστορικοί και οικονομικοί καταναγκασμοί που συνέβαλαν στο πέρασμα -εκτός άλλων- κοπαδιών και νομαδικών ποιμενικών πληθυσμών «κάτω απ’ τ’ αυλάκι», στη βόρεια Πελοπόννησο.

Ο Κορινθιακός κόλπος αποτελεί μια βαθιά υδάτινη πληγή στο βουνίσιο σώμα της Βαλκανικής που ανοίχτηκε από το φυσικό εργαστήρι της τριτογενούς. Εκατομμύρια χρόνια αργότερα έγινε τελικά πολυσήμαντη «τομή» με την ανθρώπινη παρέμβαση. Η γαλαζοαίματη αυτή πληγή δεν κατάφερε ωστόσο ν’ αποκόψει τη νοτιοανατολική εσχατιά της Ευρώπης, την Πελοπόννησο, από τον κορμό της ευρύστερνης χερσονήσου, αφού η ανθρώπινη δραστηριότητα και πάλι μέσω των πληθυσμιακών μετακινήσεων και της πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονομικής επικοινωνίας αναιρεί σχεδόν αυτή τη γεωγραφική τομή.