ταξιδιωτικά και περιηγητικά: ο Ελαιώνας των Αθηνών και η Μητέρα-Γη

Ο ναός του αγίου Κωνσταντίνου (και Ελένης), στην Ομόνοια, στην αρχή του ομώνυμου δρόμου.  Κατά την κρίση μου, αποτελεί το  συμβολικό και τοπικό ορόσημο  του Ελαιώνα μέσα στην πόλη των Αθηνών. Η οδική σήμανση στην  ταμπέλα οριοθετεί τη σύγκλιση  της βόρειας και της νότιας Ελλάδας εδώ στην πρωτεύουσα (Ιαν. 2007). 

«Αυτή είναι η μάνα μας»:

συμβολικές αναπαραστάσεις της Μητέρας-γης  στον Ελαιώνα»

 [Το κείμενο, επεξεργασμένο,  από την παρουσίαση του βιβλίου:

Ζωή Ε. Ρωπαΐτου – Τσαπαρέλη, Ο Ελαιώνας της Αθήνας. Ο χώρος και οι άνθρωποι στο πέρασμα του χρόνου, Εκδόσεις Φιλιππότη, Σειρά Δοκίμιο-Ιστορία, Αθήνα 2006, σελ. 350+ εικόνες.

Η παρουσίαση έγινε στο πλαίσιο της εκδήλωσης: Ευρωπαϊκός Οργανισμός Στρατηγικού Σχεδιασμού-3^ο Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, Ζάππειο Μέγαρο, Κυριακή 21 Ιανουαρίου 2007, «Επιχειρηματικότητα τον 21^ο αιώνα» και της Έκθεσης Διατροφικών Προϊόντων Υψηλής Ποιότητας)]

Φωτογραφίες -κείμενο: Ελένη Ψυχογιού

Ανήκω στο ρεύμα των  εσωτερικών μεταναστών της δεκαετίας του 1960, πολλοί από τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Ελαιώνα. Ωστόσο η δική μου οικογένεια δεν είχε εγκατασταθεί εκεί.  Η μόνη σχεδόν σχέση που είχα με την περιοχή, ήταν ο σταθμός των ΚΤΕΛ στον Κηφισσό και  το να περνώ  από τη  «στράτα του Μωριά»  με την ευρεία έννοια, ήτοι κυρίως από την Ιερά οδό και την Λεωφόρο Αθηνών (πρώην Καβάλας) που την διασχίζουν, προκειμένου να μεταβώ στην πατρίδα μου, την Ηλεία, και πίσω.  Η εικόνα που προσκόμιζα συντωχρόνω από τις άναρχα αναπτυσσόμενες «όχθες» αυτών των δρόμων όσο και από την ευρύτερη περιοχή που εκτείνεται από την Ομόνοια έως τον Ασπρόπυργο, ιδιαίτερα στο γυρισμό, επέτεινε τον πόνο μου για το ότι είχα εγκαταλείψει ακούσια την επαρχία για να εγκατασταθώ στην Πρωτεύουσα. Κάποιες επισκέψεις τα πρώτα χρόνια σε συμπατριώτες πρώην συμμαθητές που οι γονείς τους είχαν αποκτήσει αυθαίρετα στο Αιγάλεω,  μεγάλωναν την απελπισία μου, καθώς έβλεπα τις υποβαθμισμένες συνθήκες ζωής που εξασφάλιζε η ανοργάνωτη «κατάκτηση» του όνειρου για μια καλύτερη ζωή  στο Λεκανοπέδιο και τις επιπτώσεις της στο τοπίο.

Τις δύο  περασμένες δεκαετίες είχα παρακολουθήσει τους αγώνες κυρίως της αρχιτεκτόνισσας Ράνιας Κλουτσινιώτη και του περιοδικού  Αντί που μαζί με άλλους φορείς είχαν κάνει έργο ζωής  την ενημέρωση για τα προβλήματα όσο και την ανάπλαση και αναβάθμιση του Ελαιώνα, ενώ ενημερωνόμουν  και από  τις σχετικές καμπάνιες στον τύπο. Ωστόσο ομολογώ ότι δεν είχα πλήρη εποπτεία του όλου χώρου  και των  προβλημάτων του αλλά κυρίως δεν γνώριζα όλες τις φάσεις της παραγωγικής ιστορίας του Ελαιώνα και κατ’ επέκταση το κοινωνικό και συμβολικό πλαίσιο αυτής της ιστορίας.

Πάνω και κάτω : όψεις του Ελαιώνα (2007)

Περιφραγμένη  με τοίχο εγκατάσταση Ρομά στον Ελαιώνα και επίκαιρα τότε  γκράφιτι για την κατασκευή γήπεδου (2007)

Δρόμος στον Ελαιώνα με διαφημιστικές ταμπέλες (2007)

Κατόπιν αυτών, το βιβλίο της αγαπητής συναδέλφου Ζωής Ρωπαΐτου με την οποία πέραν των επαγγελματικών, με συνδέουν έμμεσα και μακρόχρονοι δεσμοί φιλίας, υπήρξε για μένα αποκάλυψη. Γέννημα-θρέμμα του Ελαιώνα και η ίδια, με βιώματα και εμπειρίες από τον τόπο και την πρόσφατη ιστορία του, επεξεργάζεται τα δεδομένα της  με τρόπο επιστημονικό  και  συνάμα συναισθηματικό, παρατηρούσα και αυτο-παρατηρούμενη ταυτόχρονα. Η συγγραφέας αντλεί από τις διαφορετικές  πηγές της για να συνθέσει στο βιβλίο τον ιστορικό και το σύγχρονο βίο του ευλογημένου μα τόσο κακοποιημένου αυτού χώρου.   Χωρίς να τις εξαντλεί, αναδεικνύει όλες τις  σύνθετες παραμέτρους  μιας ιστορικής πορείας χιλιετιών  που συνέβαλλαν  στο ν’ αποτελεί ο Ελαιώνας τον κύριο τροφοδότη της Αθήνας σε αγροτικά προϊόντα αρχικά, σε βιοτεχνικά και βιομηχανικά αργότερα, κυρίως από τις αρχές του 20ού αι. και μετά.

Αναφορικά με τη σχετικά πρόσφατη όσο και μεταβατική ιστορία των τελευταίων χρόνων της Τουρκοκρατίας και των πρώτων χρόνων  του Ελληνικού Κράτους,  είναι πιστεύω  ιδιαίτερα σημαντικός ο τρόπος που η συγγραφέας χειρίζεται τον πολύτιμο κώδικα του συμβολαιογράφου Παναγή Πούλου. Χρήσεις γης, κοινωνικές, κληρονομικές και οικογενειακές σχέσεις, γαμήλιες πρακτικές και στρατηγικές, ονοματεπώνυμα, τοπωνύμια, κτίσματα καθώς και πολλά άλλα άμεσα και έμμεσα οικονομικά και πολιτισμικά στοιχεία συνθέτουν  την εικόνα μιας ζωής κατά βάση αγροτικής,  εντοπισμένης στον Ελαιώνα. Ενός Ελαιώνα που φαίνεται να παίζει βασικό παραγωγικό ρόλο  για τον αστικό και τον περιαστικό ιστό της πόλης των Αθηνών ως η γόνιμη, υδροχαρής μήτρα, η αγροτική «αυλή» της πρωτεύουσας, που γεννοβολάει ποικίλους καρπούς και θρέφει τα πλάσματα που την ενοικούν. Ταυτόχρονα από τα  δεδομένα του κώδικα αναδύονται πληροφορίες  που μας επιτρέπουν ν’ αναπαραστήσουμε  τον σχεδόν παραδεισένιο αυτό τόπο ως φυσικό και δομημένο τοπίο και ν’ αντιληφθούμε γιατί τραβούσε σαν μαγνήτης όσους είχαν τη δυνατότητα διαχρονικά  να τον εκμεταλλεύονται εις βάρος των όποιων μικροϊδιοκτητών καλλιεργητών και μεροκαματιάρηδων  δούλευαν την κάποτε ευλογημένη αυτή γη.

 Απομεινάρι καλλιέργειας αμπελιού στον Ελαιώνα (2007)

Και μετά, η αλλαγή χρήσης με τις βιοτεχνίες και τις μεγάλες βιομηχανίες να κατακλύζουν το χώρο του Ελαιώνα. Παράλληλα με τις γραπτές πηγές, έρχονται οι προφορικές  μαρτυρίες των ανθρώπων  που έζησαν στην αγκαλιά του Ελαιώνα   ή έχουν μνήμες  από τη ζωή σε αυτόν από τις αρχές του περασμένου αιώνα ως τις μέρες μας,  να μας αφηγηθούν αυτή την ιστορία, δομημένες στο βιβλίο με τρόπο που ταξινομεί τις ποικίλες παραγωγικές  δραστηριότητες. Ταυτόχρονα όμως οι αφηγήσεις αυτές δίνουν ένα πλήθος πολύτιμες  πληροφορίες «εκ των έσω», δηλαδή από την καθημερινή, ακατάγραφη στις επίσημες ιστορικές πηγές,  ζωή των  ανθρώπων σε αυτόν, με όλες τις κοπιώδεις, τις συγκρουσιακές, τραυματικές αλλά και με  τις γόνιμες, δημιουργικές, ευτυχείς παραμέτρους της. Φέρνει έτσι στο προσκήνιο   τους «άφωνους» πρωταγωνιστές της που συνήθως μένουν στη σκιά της ιστορίας: τον περιβολάρη, τον μεταφορέα, τον ελαιοπαραγωγό, τον λειτρουβιάρη, τον βυρσοδέψη, τον σαπωνοποιό, τη μάνα και νοικοκυρά, το σχολιαρόπαιδο, τη  νύφη που μεταφέρει τα προικιά της, τον καφενόβιο, τον γλεντζέ, τον φαντάρο, τον βιομηχανικό εργάτη, τον συνταξιούχο, τον επιχειρηματία. Επίσης τον αυτόχθονα γεωργό, τον  μεγαλοκτηματία, τον ντόπιο Αρβανίτη, τον Ρομά («Γύφτο»), τον Μικρασιάτη πρόσφυγα, τον εσωτερικό μετανάστη, τον αλλοδαπό οικονομικό πρόσφυγα στις μέρες μας. Μαρτυρίες που αναδεικνύουν και τις βιωμένες, πονεμένες  εμπειρίες για τις συνθήκες που  τα τελευταία μόλις χρόνια οδήγησαν στο να δημιουργηθούν εντός του Ελαιώνα προβληματικά πυκνοκατοικημένοι Δήμοι.

Μονοκατοικίες με κήπο, που κάποτε φιλοξενούσαν μόνιμους κατοίκους του Ελαιώνα (2007)

 

Λόγω λοιπόν του ότι το βιβλίο μου είχε εξάψει την επιθυμία να γνωρίσω επιτέλους τον Ελαιώνα αλλά και προκειμένου να έχω εποπτεία του χώρου για την τεκμηριωμένη το δυνατόν παρουσίαση του βιβλίου,  πήγα και  περπάτησα εκεί μια Κυριακή, για ώρες, με το βιβλίο της Ζωής Ρωπαΐτου υποκινητή και οδηγό μου υπό μάλης, μαζί με την απαραίτητη φωτογραφική μου μηχανή.

Σοκαρίστηκα από το αποτρόπαιο θέαμα του βιασμού, της εγκατάλειψης και της φθοράς του τοπίου  που αντίκρισα −με φόντο στον ορίζοντα την Ακρόπολη, στα ΒΑ− και συλλογίστηκα  πόσο εύστοχος είναι ο παραλληλισμός της Ράνιας Κλουτσινιώτη ανάμεσα  στο ρημαγμένο  τοπίο και στα υποχθόνια ονόματα κάποιων από τους δρόμους του, όπως Πλούτωνος, Ορφέως (όσο και αν αυτά έχουν αποδοθεί στους συγκεκριμένους δρόμους για την "απευθείας" σύνδεση του τόπου με την Κλασική Αρχαιότητα).  

Ένας από τους δρόμους με όνομα υποχθόνιας αρχαίας θεότητας στον Ελαιώνα (2007)

Είδα ένα μεγάλο μέρος του ν’ αποτελεί «μαύρη τρύπα» στον κοινωνικό και  οικιστικό  ιστό της υδροκέφαλης πρωτεύουσας, ένα είδος  πολεοδομικού και πολιτισμικού εφιάλτη. Ενός  Εφιάλτη σύγχρονου, που επέτρεψε την άλωση  αυτού του μαλακού «υπογάστριου» των Αθηνών από ποικίλα μικροσυμφέροντα αλλά και από οικονομικούς κολοσσούς και κρατικές υπηρεσίες που, αφού ξεζούμισαν τον Ελαιώνα, άφησαν πίσω τους οικιστικά, αρχιτεκτονικά και περιβαλλοντικά απόβλητα.

Δρόμοι και επαγγελματικές δραστηριότητες στον Ελαιώνα, με φόντο στο βάθος την Ακρόπολη (2007)

Από τις προφορικές και τις γραπτές πηγές του βιβλίου της  Ζ. Ρωπαΐτου  είχα ενημερωθεί  και για τα τριάντα περίπου εκκλησάκια που είναι διασκορπισμένα στο χώρο του Ελαιώνα όσο και  για τους ευλαβείς  προσκυνητές, κυρίως τις γυναίκες, που τα περιποιούνται και επιτελούν τη λαϊκή λατρεία,  τους πανηγυριώτες που συρρέουν στις γιορτές τους, τον τρόπο που είναι δεμένη η ζωή των κατοίκων με αυτά για την υγεία, την παραγωγική καλοχρονιά, την παρηγοριά στις δύσκολες ώρες, τη θεραπεία των σωμάτων, τη σωτηρία της ψυχής, ακόμα και όσων έχουν πλέον μετακομίσει από τον Ελαιώνα, αφού οι μνήμες και η ψυχή τους είναι ακόμα εκεί.

Ωστόσο μια θηλυκή ιερή συμβολική μορφή αναδεικνύεται κυρίαρχη εδώ από τις γραπτές πηγές, από τις μαρτυρίες, από τα πολεοδομικά, τα περιβαλλοντικά, τα πολιτισμικά στοιχεία αλλά και από τον τρόπο που η Ζωή Ρωπαΐτου τα πραγματεύεται στο βιβλίο της: η αγία Άννα, «η μάνα μας», όπως την αποκαλεί μια αφηγήτρια, αντιπροσωπεύοντας θα έλεγα όλους τους κατοίκους του Ελαιώνα, διαχρονικά. Επισκέφθηκα λοιπόν παλιό εκκλησάκι της «μάνας» Αγίας Άννας. Το πρόλαβα ανοιχτό, καθώς γινόταν εκεί κάποια εκδήλωση μετά την κυριακάτικη λειτουργία και μπόρεσα να φωτογραφίσω. 

 

Ελαιώνας, από πάνω προς τα κάτω:   βόρεια, δυτική,  νότια και ανατολική  όψη του παλαιού ναού της αγίας Άννας (2007)

Ελαιώνας. Παλαιός ναός αγίας Άννας, προς τη δυτική πλευρά (2007)

Ελαιώνας. Παλαιός ναός αγίας Άννας, το τέμπλο (2007) 

Πάνω και  κάτω: η προσκυνηματική  εικόνα της αγίας Άννας  με την κόρη Παναγία στο νότιο τοίχο   του παλαιού ναού  της, στον Ελαιώνα (2007)

Ελαιώνας, ναός αγίας Άννας: θρησκευτική-κατηχητική συγκέντρωση μετά την κυριακάτικη λειτουργία (2007)

 

Η μητροθυγατρική μορφή της αγίας Άννας, όπως επισημαίνει και η συγγραφέας στηριζόμενη και στον αείμνηστο λαογράφο Δημήτρη Λουκάτο, είναι «η λατρευτική αποθέωση της γιαγιάς»  δηλαδή συμβολικά της ιερής  «γριάς» μάνας που γεννάει μια ιερή κόρη. Η μητροθυγατρική αυτή συμβολική αναπαράσταση στον Ελαιώνα που διασχίζει η Ιερά Οδός η οποία οδηγεί στο μεγάλο ιερό της Δήμητρας-και-Κόρης  στην Ελευσίνα  μας παραπέμπει ιστορικά και στο μύθο της χθόνιας αυτής θεάς. 

Λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη από παλιότερη χρήση στο προαύλιο του ναού της αγίας Άννας, ίσως ένδειξη πιθανής ύπαρξης και κάποιου σχετικού αρχαιότερου  ιερού σε αυτό το σημείο (2007)

Για μένα λοιπόν που  έτυχε να ασχολούμαι αυτό τον καιρό με το συγκεκριμένο μύθο και τις πολιτισμικές και ιστορικές σχέσεις του με τη σύγχρονη λαϊκή μυθολογία και λατρεία[1], ο όρος  Αγία Άννα πρόβαλε επιτόπου μέσα από  διαφορετικές πολιτισμικά εκφάνσεις του στον Ελαιώνα σήμερα: ως βαπτιστικό όνομα, ως όνομα ναού, γειτονιάς, δρόμου, εργατικής συνοικίας, ως συνεχής γραπτή αναφορά στο γραπτό ντοκουμέντο  "κώδικας Πούλου" που εξετάζεται  επίσης στο βιβλίο, ως θρησκευτική εικόνα, ως προφορική μαρτυρία στις περισσότερες  αφηγήσεις. Έτσι οι αναφορές στην «Αγιάννα» έβλεπα ν’ αναδεικνύουν μια βαθιά ριζωμένη στη μακρά διάρκεια πολιτισμική μνήμη, νομίζω άρρηκτα δεμένη με αυτό τον παραγωγικό και ιστορικό τόπο, τον Ελαιώνα.  Είτε ως μάνα-Αγιάννα-και-κόρη-Παναγία είτε ως Δήμητρα-και-κόρη-Περσεφόνη,  η διττή αυτή μητροθυγατρική συμβολική μορφή φαίνεται να δομεί  τη μεταφορά της  ίδιας της γόνιμης γης του Ελαιώνα, ως  μάνας και τροφού των Αθηνών, ενώ το παλιό,  ομώνυμο εκκλησάκι εδώ, αναφαίνεται ως ο ομφαλός του. 

Ο νέος, μεγαλοπρεπής ναός της Αγίας Άννας  και οι ομώνυμοι δρόμοι και συνοικίες στον Ελαιώνα (2007)

Κατόπιν αυτών, δεν άργησα να συνειδητοποιήσω ότι και οι θηλυκές και αρσενικές άγιες μορφές που εγκατοικούν τα άλλα εκκλησάκια, δεν φέρουν τυχαία συγκεκριμένες λαϊκές επωνυμίες: η Παλιοπαναγιά (που παραπέμπει σε μια Παναγιά παλιά, ίσως και πριν τη χριστιανική), οι καβαλάρηδες άγιοι Δημήτριος και Γεώργιος μαζί, ως «δίδυμοι» (βλ. http://fiestaperpetua.blogspot.gr/2014/10/icons-of-saints-constantine-and-helen_27.html), οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη [2], ο άγιος Πολύκαρπος (όνομα που παραπέμπει στην ευκαρπία), ο άγιος Βλάσιος (όνομα που τον συνδέει με τα σπαρτά και τη βλάστηση), ο άγιος Σάββας (όνομα που παραπέμπει στο σάβανο και τους νεκρούς), ο άγιος Νικόλαος ο Φτωχός (που παραπέμπει στην προστασία της φτωχολογιάς και της έλλειψης πλούτου), ο άγιος Τρύφωνας (ο άγιος προστάτης της αμπελουργίας), ο άγιος Στέφανος (που παραπέμπει στη γαμήλια ευγονία, καθώς οι γυναίκες αφιερώνουν εδώ τα στέφανα του γάμου τους), η γιάτρισσα των ματιών αγία Παρασκευή  κ. ά.  Με κυρίαρχη τη μητροθυγατρική μορφή της "μάνας"  Αγίας Άννας, όλα  μαζί τα εύγλωττα αυτά λαϊκά ονόματα των ιερών μορφών που καθαγιάζουν χριστιανικά τον Ελαιώνα και οι συμβολισμοί τους, συνδυαστικά και με τα αρχαία υποχθόνια ονόματα των δρόμων, αποκτούσαν στα μάτια μου  μια ενότητα, μια ιστορική, αφηγηματική και παραγωγική σχέση μεταξύ τους, μέσα στο τοπικό  πλαίσιο του  τόσο γεωργικά παραγωγικού κάποτε υπογάστριου της πόλης των Αθηνών, του  Ελαιώνα. 

Πάνω και κάτω: Εκκλησάκια στον Ελαιώνα εγκλωβισμένα μέσα σε νεότερες κατασκευές    (2007) 

Η είσοδος στη μονή των καβαλάρηδων αγίων Γεωργίου και Δημητρίου ομού, επί της οδού Αγίας Άννης και εικονοστάσι της Παναγίας  με τις εικόνες των δύο αγίων ένθεν και ένθεν πάνω στα θυρόφυλλα(2007)  

Τα περισσότερα εκκλησάκια ήταν κλειστά και δεν μπορούσα βεβαίως να τα ταυτίσω όλα με τον άγιο στον οποίο είναι αφιερωμένα, οπότε στηριζόμουν για τα παραπάνω στο βιβλίο.  Όμως όσο   κι αν  αυτά τα εκκλησάκια είναι σήμερα πνιγμένα από σύγχρονα βιομηχανικά κτίρια ή από υπερυψωμένους δρόμους, ακόμα  κι αν ίσως φαίνονται ως  χαμηλής αισθητικής με αρχιτεκτονικά-καλλιτεχνικά κριτήρια, σε όσα μπόρεσα να εισέλθω  έβλεπα ότι ευλαβούνται από τη λαϊκή πίστη  και λειτουργούνται καθώς και ότι πολλά από  τα ιερά αυτά κτίσματα να εξακολουθούν να δομούν σήμερα στο τοπίο τη συμβολική σχέση τους με τον πρώην γεωργικά παραγωγικό αυτό τόπο. Μέσα από τα λαϊκά λατρευτικά  συμφραζόμενα στο σύγχρονο χριστιανικό θρησκευτικό πλαίσιο, δηλαδή τα τάματα, τις προσφορές, τις αφιερωματικές εικόνες και τον τρόπο που τοποθετούνται από τους πιστούς (κυρίως τις γυναίκες)  μέσα στους εν λόγω ναούς, παρατηρούσα να αναδεικνύονται οι χθόνιες, βλαστικές/παραγωγικές, θεραπευτικές, γονιμικές συμβολικές και οι ιστορικές  παράμετροι, όχι μόνο οι σύγχρονες αλλά κατά ένα τρόπο και αυτές του  αρχαίου μύθου της Δήμητρας και της Κόρης. 

Ελαιώνας, εκκλησάκι αγίας Παρασκευής (2007)

Ελαιώνας, εκκλησάκι αγίας Παρασκευής. Η προσκυνηματική εικόνα με τα αφιερώματα των πιστών, κυρίως  με  μεταλλικά "τάματα" που απεικονίζουν μάτια  προς θεραπεία, αλλά  και στέφανα γάμου (2007)

Ο ναός του αγίου Σάββα, επί της Ιεράς Οδού (2007)

Οι  θηλυκές και ανδρικές συμβολικές ιερές μορφές που  εγκατοικούν σε  τούτα τα εκκλησάκια και η λαϊκή λατρεία δομούν αφηγηματικά την ιερότητα του Ελαιώνα ως παραγωγικού τόπου και ως φυσικού και ιερού τοπίου εξαιρετικού κάποτε κάλλους, ενώ συγχρόνως διδάσκουν τη συμβολική ιστορία του.

Η περιήγησή μου ημέρα Κυριακή ενέτεινε την εικόνα εγκατάλειψης και φθοράς του Ελαιώνα, αφού τα  πάντα ήταν κλειστά και δεν κυκλοφορούσε σχεδόν κανείς.

Ελαιώνας. Ερειπωμένο πρακτορείο μεταφορών με τις ταμπέλες των τόπων προέλευσης και προορισμού να παραμένουν επιτόπου (2007)
   

 Καθώς περπατούσα την οδό Αγίας Άννας, το άπειρο πλήθος των πινακίδων  που έχουν αναρτήσει άναρχα οι εταιρείες μεταφορών όπου αναγράφονται οι τόποι της διακίνησης των ποικίλων εμπορευμάτων από και προς την πρωτεύουσα, με προσγείωσε στη σύγχρονη πραγματικότητα. 

Ελαιώνας, από πάνω προς τα κάτω: πρακτορεία μεταφορών από και προς  όλη την ελληνική επικράτεια, όπως δηλώνουν οι ταμπέλες (2007)

Παρατηρώντας τις γεωγραφικές αναφορές στις πινακίδες, συλλογίστηκα ότι μέσω  αυτών, πάνω στην  οδό  της «μάνας μας»  Αγίας Άννας  χαρτογραφείται έμμεσα όλη η νεότερη  κοινωνική, ιστορική και  οικονομική αφήγηση  για την εσωτερική μετανάστευση, καθώς και η σύγχρονη ιστορία του Ελαιώνα και της Αθήνας ως πρωτεύουσας. Είναι  ωσάν αυτός ο δρόμος να μας αφηγείται το πώς η μεγάλη Μητέρα Αγία Άννα-Δήμητρα και ο ευρύτερος χώρος της ιερής Αττικής γης που αυτές συμβολίζουν,  έχει  δεχτεί (εκούσα-άκουσα) στη μητρική  αγκαλιά της  ολόκληρη την Ελλάδα,  δηλαδή  τα εκατομμύρια των ανθρώπων που είτε ως εσωτερικοί μετανάστες −οικειοθελώς ή αναγκαστικά− είτε ως (παλιότεροι και πλέον πρόσφατοι) πρόσφυγες  εισέρρευσαν  σε αυτήν, καθώς δεν λείπει ούτε μία περιοχή της  ελληνικής επικράτειας από αυτές τις πινακίδες. Η θλιβερή κατάσταση στην οδό Αγίας Άννας  και στην ευρύτερη περιοχή του Ελαιώνα μας αφηγείται επίσης  δραματικά το πόσο αχάριστα ανταποδώσαμε όλοι εμείς οι μέτοικοι τούτη τη φιλοξενία. 

Ελαιώνας,  πρακτορεία μεταφορών από και προς Αργολίδοκορινθία όπως δηλώνει η ταμπέλα, από την οποία   δεν λείπει και η "δική μου" Ελένη! (2007)

Όμως η Μεγάλη Μητέρα και η Κόρη που είναι διαχρονικά παρούσες εδώ συμβολικά, δεν είναι μόνο θεές του θανάτου και του κάτω κόσμου αλλά και της αναγέννησης. Η ιστορία δεν γυρίζει πίσω,  ούτε  μπορούμε να προσδοκούμε ουτοπικά να ξαναγίνει ο Ελαιώνας ο ιδανικός παραγωγικός τόπος του προβιομηχανικού και προ-καπιταλιστικού παρελθόντος. Πιστεύω όμως  ότι οι ζημιές μπορεί ως ένα βαθμό να είναι και αναστρέψιμες, αν υπάρξει πολιτική βούληση −οι κατάλληλες λύσεις και οι προτάσεις υπάρχουν− και ο ρημαγμένος  αυτός τόπος, όσος παραμένει ελεύθερος, να γίνει  χώρος κατοικίας, αναψυχής  και πολιτιστικών δράσεων, μήπως και βγει και πάλι η Περσεφόνη από τον Άδη.

Αθήνα, 21/1/2007

Ελένη Ψυχογιού

---

[1]Βλ.  Ελένη Ψυχογιού,  «Tο πανηγύρι της  Παναγίας της Λάμιας  στα Διλινάτα,  στο πλαίσιο της “μεγάλης αφήγησης”  για την Mητέρα-Γη (εθνογραφικό ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας)», Κυμοθόη 20 , σ. 163-199, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Για τη σχέση των εν λόγω συμβολισμών με την μητέρα-Γη, και την "ωραία" Ελένη,  βλ. Ελένη Ψυχογιού, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Αθήνα,2008 και τις σχετικές αναρτήσεις μου στον ιστότοπο: fiestaperpetua.blogspot.com.